Παραπληροφόρηση

«Ποτέ μην πιστεύεις τους καθρέφτες και τις εφημερίδες»

Tom Stoppard, 1937-, Τσεχοβρετανός σκηνοθέτης

Α. Λεξιλόγιο

ενημερώνω, ενημέρωση, ενημερωτικός, πληροφορώ, πληροφόρηση, πληροφορία, πληροφοριακός, ανακοινώνω, ανακοίνωση, επικοινωνώ, επικοινωνία, επικοινωνώ, επικοινωνιακός

παραπληροφορώ, παραπληροφόρηση, φερέφωνο (=πρόσωπο που μιλά και δρα σύμφωνα με επιθυμίες άλλου),

αποχαυνώνω (=εξασθενίζω την ικανότητα κάποιου να αντιλαμβάνεται και να αντιδρά, αποβλακώνω), χειραγωγώ, χειραγώγηση, πογηδετώ (=κατευθύνω, καθοδηγώ), ποδηγέτηση, υποδουλώνω, υποδούλωση, εξενδραποδίζω, εξανδραποδισμός, υποχείριο, λαϊκισμός, δημαγωγία 

εκθαμβωτική/ εκτυφλωτική εικόνα, καταιγισμός ειδήσεων και πληροφοριών, λεωφόροι της επικοινωνίας, πηγή πληροφοριών

Β. Σχεδιάγραμμα

Η παραπληροφόρηση παλαιότερα και σήμερα

Στο παρελθόν με δεδομένο την αμάθεια του κόσμου και τα αυταρχικά πολιτεύματα, η παραπληροφόρηση πραγματοποιούνταν με ασύδοτο  τρόπο, ώστε ο πολύς λαός να ελέγχεται απόλυτα και ουσιαστικά να ποδηγετείται.

Σήμερα με την άνοδο του πνευματικού επιπέδου και την επικράτηση δημοκρατικών κυρίως πολιτευμάτων, η παραπληροφόρηση έχει βέβαια περιοριστεί, αλλά εξακολουθεί να προωθείται και μάλιστα με πολύ πιο δυσδιάκριτους μηχανισμούς κι αδιαφανείς μεθόδους.

Μορφές παραπληροφόρησης

- Ανακριβείς πληροφορίες: Στο πλαίσιο της χειραγώγησης του κοινού και με προφανή στόχο τη δημιουργία εντυπώσεων είναι συχνή η μετάδοση πληροφοριών που δεν αποδίδουν επακριβώς την πραγματικότητα. Πρόκειται, δηλαδή, για ειδήσεις που, αν και αποδίδουν μέρος της αλήθειας, δεν είναι ωστόσο απολύτως ακριβείς.

Τα σημεία απόκλισής τους από την αλήθεια φανερώνουν συνήθως τις απώτερες επιδιώξεις της μετάδοσής τους, αφού μπορούν να υποδείξουν ποια εντύπωση θέλησαν να δημιουργήσουν ή ποια αντίδραση του κοινού θέλησαν να υποκινήσουν.

- Μονόπλευρα διογκωμένες πληροφορίες: Με απώτερο στόχο την στήριξη μιας πολιτικής παράταξης ή ενός οικονομικού παράγοντα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν την τάση να παρουσιάζουν μονόπλευρα τα γεγονότα και κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να προκύπτει το συμπέρασμα ή να δημιουργείται η εντύπωση που τους εξυπηρετεί. Εις βάρος της αντικειμενικότητας και της ενδελεχούς εξέτασης των γεγονότων, τα ΜΜΕ επιλέγουν και τονίζουν μόνο τις πτυχές εκείνες που συμβαδίζουν με το επιδιωκόμενο από αυτά αποτέλεσμα.

- Μετάδοση ψευδών πληροφοριών: Η τακτική αυτή, που είναι η πλέον δραστική μορφή παραπληροφόρησης, αποφεύγεται από τους περισσότερους δημοσιογραφικούς οργανισμούς, καθώς μια οποιαδήποτε τέτοια υπόνοια θα καταρράκωνε πλήρως την αξιοπιστία τους. Είναι, άλλωστε, εφικτή η χειραγώγηση του κοινού με έμμεσους τρόπους, χωρίς να απαιτείται μια τόσο απροκάλυπτη μέθοδος.

Στο διαδικτυακό χώρο υπάρχουν, ωστόσο, ιστοσελίδες ενημέρωσης που δεν πληρούν τα κριτήρια της δημοσιογραφικής αρτιότητας, όπου θα μπορούσαν να δημοσιευτούν ακόμη και ψευδείς πληροφορίες, σε μια απέλπιδα προσπάθεια προσέλκυσης αναγνωστικού κοινού.

- Απόκρυψη πληροφοριών: Συνήθης μορφή παραπληροφόρησης είναι και η απόκρυψη πληροφοριών, οι οποίες θα μπορούσαν να ζημιώσουν τα συμφέροντα της παράταξης ή του οικονομικού παράγοντα που εξυπηρετείται από τα μέσα ενημέρωσης. Στις περιπτώσεις αυτές η παρουσίαση των γεγονότων γίνεται με υπερτονισμό επουσιωδών πτυχών του θέματος, ώστε να καταστεί όσο το δυνατόν λιγότερο εμφανής η απουσία ολοκληρωμένης κάλυψης των γεγονότων.

- Εμφατική προβολή δευτερευόντων θεμάτων: Τα ΜΜΕ στην προσπάθειά τους να αποπροσανατολίσουν την κοινή γνώμη, ώστε να μην επικεντρωθεί σ’ ένα ουσιώδες ζήτημα ή πρόβλημα, καταφεύγουν στην εκτενή κάλυψη και διερεύνηση δευτερευόντων θεμάτων, τα οποία κρίνονται ως λιγότερο επιζήμια για τα συμφέροντα που θέλουν να εξυπηρετήσουν.

Γενικότερα, μορφές παραπληροφόρησης μπορούν  να χαρακτηριστούν οι βαρύγδουποι τίτλοι, η γοητεία της εικόνας και του ήχου, τα εντυπωσιακά πλαίσια, η σύγχυση είδησης και σχολίου, η προπαγάνδα, ο συγκαλυμμένος λαϊκισμός μέσα από κινδυνολογία, η ψιθυρολογία, η λεξιμαγεία, η συνθηματολογία, κ.λπ.

Ορισμός

Είναι η νοθευμένη, μη αληθινή πληροφόρηση του πολίτη, σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Δεν πρόκειται για μια απλή αυθόρμητη ενέργεια επικοινωνίας μεταξύ πομπού και δέκτη, αλλά για μια ειδικά σχεδιασμένη μετάδοση μηνύμα­τος, με σκοπό την παραποίηση της αλήθειας και την παραπλάνηση της κοινής γνώμης.

Αίτια παραπληροφόρησης (από Πομπούς).

      Εξυπηρέτηση κομματικών συμφερόντων – φιλοδοξίες πολιτικών και έλλειψη ανάλογου ήθους από μέρους τους – στυγνός επαγγελματισμός χωρίς συναί­σθηση του λειτουργήματος που επιτελούν.

      Πολιτικός φανατισμός – κομματικός ρατσισμός – κοινωνικές προκαταλή­ψεις.

      Σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, αλλά και σε κατ` όνο­μα δημοκρατίες, η ίδια η εξουσία επιδιώκει ν` αποστρέψει το ενδιαφέρον του κοινού απ` τα βασικά πολιτικοκοινωνικά θέματα σε άλλες κατευθύνσεις, ώστε να μην αφυπνίζεται ο λαός. Έτσι, πραγματοποιείται απόκρυψη στοιχεί­ων και παραπληροφόρηση.

      Εμπορευματοποίηση των ΜΜΕ – αναγωγή τους σε κερδοσκοπικές επιχειρή­σεις με προτεραιότητα το υλικό κέρδος και όχι την ποιότητα της πληροφό­ρησης.

      Ανώτεροι λόγοι ή λόγοι εθνικού-δημόσιου συμφέροντος «δικαιολογούν» την παραπληροφόρηση, προκειμένου ν` αποφευχθούν άλ­λες, περισσότερο αρνητικές συνέπειες (π.χ. πρόκληση πανικού).

      Κρίση αξιών – εποχή ηθικής ρευστότητας – έλλειψη ηθικών αναστολών.

      Έλλειψη παιδείας, εσωτερικό κενό, ανασφάλειες, συμπλέγματα, εγωκεντρι­κές τάσεις, επικράτηση ατομικιστικού πνεύματος-κρίση σχέσεων-αστικο­ποιημένες κοινωνίες – έλλειψη σεβασμού στο συνάνθρωπο.

Αίτια παραπληροφόρησης (από Δέκτες).

      Επικράτηση στείρας τεχνοκρατικής αντίληψης, θεοποίηση της τεχνολογίας. Στα πλαίσια της ηθικοπνευματικής κρίσης που επέρχεται, παρατηρείται έλ­λειψη ενδιαφέροντος για πολύπλευρη ενημέρωση. Μην έχοντας συγκροτη­μένη άποψη για τα τεκταινόμενα ο πολίτης, είναι πολύ ευκολότερο να πα­ραπληροφορηθεί.

      Στροφή στο χρήμα και την υπερκατανάλωση-αδιαφορία για τις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις.

      Συνθετότητα – πολυπλοκότητα σημερινών κοινωνιών. Πολλοί και αλληλοσυ­γκρουόμενοι οι ρόλοι που επιτελεί ο σύγχρονος άνθρωπος, πολλαπλά τα μηνύματα που χρειάζεται ν` αφομοιωθούν, γρήγοροι οι ρυθμοί εκτύλιξης των γεγονότων – ραγδαίες οι αλλαγές, υπεραυξημένες οι ανάγκες και οι απαιτήσεις. Επομένως, δεν υπάρχει ούτε ελεύθερος χρόνος αλλά ούτε διά­θεση, στις περισσότερες περιπτώσεις, για ενασχόληση του μέσου πολίτη με τα κοινά. Είναι σαφώς ευκολότερο να διαστρεβλωθεί γι` αυτόν η αλήθεια.

      Απουσία μελέτης – παράδοση του ατόμου στην εντυπωσιακή και «εύπεπτη πληροφόρηση» που δεν απαιτεί πνευματική κόπωση, βαθύ προβληματισμό και αναζήτηση της αλήθειας.

      Στο πλαίσιο του σημερινού βιομηχανοποιημένου τρόπου ζωής, ο άνθρωπος μετατρέπεται σε γρανάζι, της μηχανής, εγκλωβίζεται στην ειδίκευση, συρρι­κνώνοντας τα υπόλοιπα ενδιαφέροντα του και η παραπληροφόρηση είναι συχνό επακόλουθο αυτής του της μονομέρειας.

      Ιδεολογική σύγχυση της εποχής μας – κενό ιδεολογίας και απουσία νέων φι­λοσοφικών συστημάτων, νέων κοινωνικοπολιτικών τάσεων κ.λπ. Όλα αυτά απευαισθητοποιούν το σύγχρονο πολίτη και γίνεται πιο επιρρεπής στην πα­ραπληροφόρηση, γιατί δεν έχει το απαιτούμενο ιδεολογικό υπόβαθρο.

      Ζωτικά προβλήματα που εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμη και σήμερα, όπως η ανεργία, οι αδικίες, οι ανισότητες σε συνδυασμό με την επιτηδειότητα ορισμένων πολιτικών ηγετών, οι οποίοι διαπνεόμενοι από ψηφοθηρικό πνεύμα τροφοδοτούν τους πολίτες-θύματα αυτών των καταστάσεων με φρούδες ελπίδες ικανοποίησης των αιτημάτων τους, παρασύρουν πολλούς στην παραπληροφόρηση.

      Χρησιμοποιούνται συνήθως έντεχνοι – ύπουλοι μηχανισμοί (π.χ. ωραιοποίηση. πλύση εγκεφάλου κ.λπ.) οπότε είναι πιο εύκολο να παρασυρθεί ο κό­σμος.

Συνέπειες παραπληροφόρησης.

ü  Οι παραπληροφορημένοι πολίτες βλέπουν τα πράγματα μονοδιάστατα και γίνονται θύματα φανατισμού, χειραγώγησης και αποπροσανατολισμού. Στερούνται λοιπόν τη δυνατότητα να εμβαθύνουν στα πράγματα και να διαμορφώσουν μια οργανωμένη αντίληψη για τον κόσμο.

ü  Περιορίζεται, η κριτική σκέψη και δεν είναι σε θέση να αμφι­βάλλουν γόνιμα ή ν’ αμφισβητούν.

ü  Οι πολίτες αυτοί ουσιαστικά δεν είναι σε θέση να ασκήσουν αποτελεσμα­τικό έλεγχο στους ηγέτες άρα και να συνειδητοποιήσουν τις όποιες ατα­σθαλίες ή παραβιάσεις αυτών.

ü  Την ίδια στιγμή, όταν η παραπληροφόρηση προέρχεται από φορείς της αντιπολίτευσης, τότε οι παραπληροφορημένοι πολίτες δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν το έργο των κυβερνώντων όσο σπουδαίο κι αν είναι και συχνά τους παρεμποδίζουν ως προς την ολοκλή­ρωση του.

ü  Στα δημοκρατικά πολιτεύματα οι πολίτες πρέπει να είναι έγκυρα και έγκαιρα πληροφορημένοι, ώστε να διεκδικούν τα δικαιώματα τους εφόσον τα γνωρίζουν, να υλοποιούν τις υποχρεώσεις τους και να συμμετέχουν αποτελεσματικά στα κοινά. Αντίθετα πολίτες παραπληροφορημένοι είναι πολίτες-θύματα του λαϊκισμού και της δημαγωγίας, πολί­τες χωρίς ουσιαστική πολιτική γνώση, που μπορεί να γίνουν άθυρμα στα χέρια επιτήδειων πολιτικών που προωθούν τον τυφλό κομματισμό σε βά­ρος τους.

ü  Ακόμη και στη βία ή το έγκλημα μπορεί να καταλήξουν πολίτες λόγω της παραπληροφόρησης, γιατί καθώς δεν έχουν σαφή αντίληψη των πραγμάτων, καταλήγουν συχνά σε ακρότητες. Μπορεί να υποδουλωθούν ακόμη και σε ρατσιστικές αντιλήψεις, να γίνουν θύματα του ρατσισμού και της όποιας προπαγάνδας, να οδηγηθούν σε συγκρούσεις ακόμη και σε πολέμους, εφό­σον δε γνωρίζουν την αλήθεια και παρασύρονται.

ü  Όταν σε μια κοινωνία ευδοκιμεί η παραπληροφόρη­ση, η κοινή γνώμη αποπροσανατολίζεται, η δημοκρατία ναρκοθετείται και περιορίζονται ο σεβασμός προς το συνάνθρωπο και η πνευματική ελευθερία των πολιτών.

Τρόποι αντιμετώπισης.

ΜΜΕ:

 Σκοπός τους πρέπει να είναι η απρόσκοπτη ενημέρωση, ο σεβασμός στον πολίτη, η αντικειμενική πληροφόρηση, χωρίς τάσεις υπερδιόγκωσης και εντυπωσιασμού. Όταν οι λειτουργοί των ΜΜΕ προβούν σε αυτοανάλυση, τό­τε θα υλοποιηθεί ο στόχος τους και έτσι δε θα αποτελούν πια την ίδια ιδεο­λογία, αλλά θα είναι ατραποί ιδεολογίας, βήμα πραγματικής ελευθεροτυ­πίας, άρα δε θα παραπληροφορούν. Χρειάζεται επίσης διάκριση είδησης -σχολίου, απαλλαγή από προκαταλήψεις και φανατισμό, ήθος κι υπευθυνότη­τα απ’ τους δημοσιογράφους και τήρηση από μέρους τους του κώδικα επαγ­γελματικής δεοντολογίας.

Οικογένεια:

 Μετάγγιση αρχών και αξιών τέτοιων, ώστε οι νέοι να διαμορ­φώσουν έναν υγιή χαρακτήρα, που θα αποτρέπει στο μέλλον κάθε φαινόμε­νο παραπληροφόρησης.

 Έλεγχος από τους γονείς των μηνυμάτων που δέχεται το παιδί και ουσια­στική συζήτηση, για την αποκωδικοποίηση και επεξεργασία τους.

 Γενικότε­ρα, αντιμετώπιση της κρίσης του οικογενειακού θεσμού μέσα από τη γόνιμη επικοινωνία.

Σχολείο:

 Το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα χρειάζεται αναδιάρθρωση με προσανατολισμό ανθρωποκεντρικό. Τη στείρα αποστήθιση και συσσώρευση γνώσεων πρέπει να διαδεχθεί η ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας, ώστε από μικρή ηλικία ο νέος να εθίζεται στον προβληματισμό, ο οποίος συμβάλλει στην άμβλυνση της παραπληροφόρησης. Η σχολική κοινότητα οφείλει να καλλιεργεί την κοινωνική συνείδηση έναντι του ανταγωνισμού, που κατισχύει στις μέρες μας, με αφετηρία το γόνιμο διάλογο διδασκόντων-διδασκομένων.

Πολίτευμα – Κράτος:

 Μόνο σ’ ένα δημοκρατικό πολίτευμα μπορεί να υπάρ­ξουν ευσυνείδητοι πολίτες-επαγγελματίες. που θα διαπνέονται από υψηλές αρχές και θα βιώνουν το δημοκρατικό τρόπο ζωής.

 Η πολιτεία ακολουθώ­ντας τον κώδικα επαγγελματικής δεοντολογίας και αποτελώντας υπερκομ­ματικό όργανο ελέγχου, είναι σε θέση να ελαχιστοποιήσει τα κρούσματα παραπληροφόρησης από τα ΜΜΕ.

 Επίσης, αναγκαία είναι η αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου του λαού, ώστε κάθε πολίτης να μπορεί να προσεγ­γίσει πνευματικά αγαθά με τα οποία θα αντισταθεί σε κάθε μηχανισμό πα­ραπληροφόρησης.

 Οι πολιτικοί, τέλος, οφείλουν να λειτουργούν ως αντιπρό­σωποι του λαού και όχι ως φερέφωνα κομματικών σχηματισμών πρέπει να ασκούν το λειτούργημα τους με γνώμονα το κοινό καλό, γεγονός που ση­μαίνει περισσότερη αλήθεια και λιγότερο ψεύδος.

Πνευματική ηγεσία:

 Οφείλουν να στηλιτεύουν φαινόμενα παραπληροφόρησης και να μην αποστασιοποιούνται. Κυρίως δεν πρέπει να εξυπηρετούν συμφέρο­ντα, είτε πρόκειται για επιστήμονες (διαφημιστές, ιστορικοί, κοινωνιολόγοι) είτε για καλλιτέχνες.

 Στόχος τους είναι να παρουσιάζουν το «βασιλιά γυ­μνό», χωρίς τάσεις ωραιοποίησης.