ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
1.Εντοπισμός και αιτιολόγηση της χρήσης ενεργητικής ή παθητικής σύνταξης

1. Η ενεργητική σύνταξη χρησιμοποιείται όταν θέλουμε να δοθεί έμφαση στο πρόσωπο που ενεργεί, δηλαδή στο υποκείμενο της πρότασης.

2. Αντίθετα, η παθητική σύνταξη χρησιμοποιείται όταν θέλουμε να δοθεί έμφαση στην επιτελούμενη πράξη ή την ενέργεια, δηλαδή στο ρήμα της πρότασης. 

Συνήθης τύπος ασκήσεων είναι αυτές που ζητούν τη μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική (ή και το αντίθετο). Οι αλλαγές που παρατηρούνται κατά τη μετατροπή αυτή είναι:

α. Το αντικείμενο της ενεργητικής γίνεται υποκείμενο στην παθητική

β. Το υποκείμενο της ενεργητικής γίνεται ποιητικό αίτιο (=ψυχολογικό υποκείμενο) στην παθητική

γ. Το ρήμα αποκτά παθητική διάθεση

2. Να βρεθούν στο κείμενο παραδείγματα αναφορικής ή ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας.

Δύο είναι οι βασικές λειτουργίες της γλώσσας από την άποψη του τρόπου και της αμεσότητας μετάδοσης του μηνύματος. Ο ένας αφορά τη λογική μας (αναφορική λειτουργία) και ο άλλος αφορά τις συγκινήσεις μας (ποιητική λειτουργία). Έτσι έχουμε:

α. Αναφορική – δηλωτική – κυριολεκτική λειτουργία: η γλώσσα κυριολεκτεί, αυτά που λέγει αυτά εννοεί

β. Ποιητική – μεταφορική – συνυποδηλωτική - συγκινησιακή λειτουργία: η γλώσσα που άλλα λέει και άλλα εννοεί, η γλώσσα των μεταφορών, των αλληγοριών και των παρομοιώσεων. Πίσω από τη ορατή σημασία των λέξεων κρύβονται και άλλες σημασίες που δε δηλώνονται φανερά.

3. Να δοθεί η ερμηνεία, ο ορισμός, το περιεχόμενο συγκεκριμένων εννοιών του κειμένου

Για τον ορισμό μιας έννοιας

α. Αρχικά δίνουμε την ετυμολογία της π.χ. δημοκρατία, το «κράτος», δηλαδή η κυριαρχία του λαού…

β. Έπειτα θα πρέπει να υπάρξει ένα κατάλληλο κατηγορούμενο, για να αποδοθεί στην έννοια, μια λέξη που θα την εντάσσει σε μια ευρύτερη κατηγορία π.χ. παράδοση είναι το σύνολο των στοιχείων του παρελθόντος

γ. Παραθέτουμε, εφόσον υπάρχει, το σκοπό που αυτή εξυπηρετεί

δ. Καταγράφουμε τα βασικά χαρακτηριστικά ή τα αποτελέσματα με τα οποία υπάρχει η έννοια π.χ. Μαζοποίηση σημαίνει τη μετατροπή του ανθρώπου σε «μάζα», την απώλεια των ιδιαίτερων στοιχείων της προσωπικότητάς του…

Βασικά θα πρέπει να υπάρχουν απαντήσεις στα ερωτήματα «δικαστικής διαλεύκανσης»: τι, πού, πότε, ποιος, γιατί, με τι τρόπο, τι μέσα, τι σκοπό, τι αποτελέσματα;

4. Να γραφούν συνώνυμα ή αντώνυμα για συγκεκριμένες λέξεις του κειμένου.

5. Να αντικατασταθούν συγκεκριμένες λέξεις του κειμένου με άλλες ισοδύναμες

6. Να σχηματιστούν φράσεις με συγκεκριμένες λέξεις του κειμένου

7. Να χαρακτηριστεί το ύφος του κειμένου

Το ύφος ενός κειμένου μπορεί να είναι (χαρακτηρισμοί):

o    απλό, λιτό, φυσικό

o    πυκνό, περιεκτικό, λακωνικό

o    κατανοητό, σαφές, εναργές

o    γλαφυρό, ζωντανό, παραστατικό

o    δυσνόητο, σκοτεινό, υπαινικτικό

o    προσωπικό, οικείο, φιλικό, προσιτό, εξομολογητικό

o    απρόσωπο, ψυχρό, τυπικό, αντικειμενικό

o    χιουμοριστικό, ανάλαφρο, περιπαικτικό, παιγνιώδες

o    ειρωνικό, καυστικό, σαρκαστικό, δηκτικό

o    επιθετικό, πολεμικό, καταγγελτικό, εριστικό

o    επίσημο, σοβαρό, αυστηρό, μεγαλόπρεπο

o    πομπώδες, ρητορικό, μεγαλόστομο

o    λογοτεχνικό, περίτεχνο, επιτηδευμένο, επιδεικτικό

o    λυρικό, δραματικό, συναισθηματικό

o    μεταφορικό, αλληγορικό, ποιητικό, υπαινικτικό

o    διδακτικό, προτρεπτικό

o    στοχαστικό, φιλοσοφικό, ερευνητικό

o    επιστημονικό, τεχνοκρατικό, εγκεφαλικό, ορθολογικό

o    σύνθετο, περίπλοκο, με ειδικό λεξιλόγιο

8. Σε τι αποβλέπει ο συγγραφέας με τη χρήση λέξεων ή φράσεων σε εισαγωγικά;

α. Μεταφέρει με ακρίβεια, αυτολεξεί τα λόγια ενός τρίτου

β. Προσδίδει ειρωνεία στη χρήση μιας συγκεκριμένης λέξης ή φράσης π.χ. τα «σωφρονιστήρια» = οι φυλακές

γ. Χρησιμοποιεί μία λέξη ή φράση με μεταφορική σημασία π.χ. οι «καταραμένοι» = οι περιθωριακοί, οι απόβλητοι

δ. Χρησιμοποιεί το τίτλο ενός πνευματικού (καλλιτεχνικού – επιστημονικού) έργου (βιβλίου, μιας εργασίας, μιας ταινίας, ενός τραγουδιού κ.λπ.)

ε. Μεταφέρει μία λέξη ή φράση του προφορικού καθημερινού λόγου μέσα στο γραπτό κείμενο – αδυναμία κυριολεκτικής γραπτής αποτύπωσης π.χ. «λαμόγια» = απατεώνες

ς. Χρησιμοποιεί μια αδόκιμη λέξη, κατανοητή όμως ευρύτατα στο περιεχόμενό της π.χ. «τηλεδημοκρατία»

ζ. Δίνει έμφαση στη συγκεκριμένη χρήση μιας λέξης

η. Χρησιμοποιεί μια λέξη ή φράση ενός ειδικού λεξιλογίου, γλωσσικού ιδιώματος ή ορολογίας, που μεταφέρει κάποιο ειδικό νοηματικό φορτίο μέσα στα πλαίσια μια επιστήμης, ιδεολογίας, φιλοσοφίας κ.λπ. π.χ. «θέωση», «υπεραξία», «ψυχαγωγική ενημέρωση» ((info-tainment), «το του κρείττονος συμφέρον» κ.λπ

9. Σε τι αποβλέπει ο συγγραφέας με τη χρήση ερωτημάτων

α. Κάνει τον αναγνώστη κοινωνό – συμμέτοχο του όποιου προβληματισμού

β. Δεν αφήνει τον αναγνώστη να εφησυχάσει. Τον διατηρεί σε εγρήγορση και κρατάει αυξημένο το ενδιαφέρον του

γ. Η χρήση ερωτημάτων προσδίδει ζωντάνια, αμεσότητα και παραστατικότητα στο λόγο

δ. Κάποτε τα ερωτήματα μπορεί να είναι ρητορικά και εμπεριέχουν τα ίδια, με αρνητικό και αφοριστικό τρόπο, την απάντησή τους.

ε. Σε κάποιες περιπτώσεις τα ερωτήματα χρησιμεύουν σε μεταβατική παράγραφο ή στην αρχή μιας παραγράφου για τη μετάβαση σε μία νέα νοηματική ενότητα

10. Σε τι αποβλέπει ο συγγραφέας με τη χρήση του α’ πληθυντικού προσώπου;

α. Ο συγγραφέας μετέχει στα ίδια προβλήματα, στον ίδιο προβληματισμό, στις ίδιες αγωνίες και ανησυχίες με τον αναγνώστη

β. Ο λόγος γίνεται οικείος, προσιτός και άμεσος.

γ. Ο λόγος γίνεται περισσότερο εμπειρικός και καθημερινός: ο συγγραφέας μοιράζεται την ίδια καθημερινή εμπειρία με τον αναγνώστη. Έτσι δεν αποστασιοποιείται ως αυθεντία από τον αναγνώστη και ο τελευταίος γίνεται πιο δεκτικός.

  (Πηγή e-keimena)