ΤΑ ΚΟΜΙΚΣ ΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από την ευρεία χρήση της τεχνολογίας, του διαδικτύου, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών και της δορυφορικής τηλεόρασης. Τα παιδιά λοιπόν έρχονται καθημερινά σε επαφή με ένα αχανές πεδίο πληροφοριών και οπτικών ερεθισμάτων. Πλέον ο κόσμος των μαθητών είναι βασισμένος στην κυριαρχία  της εικόνας καθιστώντας την παραδοσιακή εκπαιδευτική διδασκαλία ανούσια. Ο εκπαιδευτικός για να αντιμετωπίσει την μαθητική ανορεξία και τις επιπτώσεις που αυτή επιφέρει καλείται να οργανώσει μια διδακτική πορεία που θα ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντα των μαθητών και στις ανάγκες της σύγχρονης εποχής. Αρκετοί παιδαγωγοί έχουν υποστηρίξει ότι το σχολείο δεν πρέπει να είναι απομακρυσμένο από τις μελλοντικές ενέργειες του ενήλικα και από την κοινωνία. Ο Dewey (Δανάσσης- Αφεντάκης, 2000 ) υποστήριξε ότι το παιδί μαθαίνει καλύτερα εμπειρικά, και ότι η διδασκαλία οφείλει να συνοδεύεται από την δράση και την αυτενέργεια του μαθητή. Ο Δανάσσης-Αφεντάκης (2000) αναφέρει σχετικά:

«Η μάθηση και μέσω αυτής η εξέλιξη των ψυχοσωματικών δυνάμεων του μαθητή βασίζεται στη νέα εμπειρία. Αυτή δαμάζεται μέσω της ενέργειας του μαθητή. Η ενέργεια τέλος αφυπνίζεται με τα κίνητρα και το διαφέρον για το προς μάθηση υλικό».

Οι αρχές αυτές συνοδεύονται συνήθως και από την αρχή της βιωματικής μάθησης, δηλαδή  της διέγερσης του συναισθηματικού κόσμου του μαθητή και της βίωσης της μαθησιακής διαδικασίας. Για να γίνει αυτό εφικτό βασική προϋπόθεση είναι η συναισθηματική έξαρση των μετεχόντων, έτσι ώστε ο μαθητής να αναζητά την γνώση και όχι να την απομνημονεύει στείρα. Έτσι ο εκπαιδευτικός οφείλει να χρησιμοποιήσει  πολλούς εναλλακτικούς τρόπους διδασκαλίας- και η τεχνολογία τον έχει εφοδιάσει με αρκετά εργαλεία- για να αποφύγει ένα «βαρετό» μάθημα, βασισμένο στους παραδοσιακούς τρόπους διδασκαλίας. Μια διαφορετική πρόταση που θα προτείνουμε στην παρούσα εργασία είναι και αυτή των κόμικς, τα οποία συνδυάζουν εικόνα και γλώσσα.

Στόχος λοιπόν της παρούσας εργασίας είναι να προβληματιστούμε σχετικά με την χρήση και την ένταξη των κόμικς στην εκπαιδευτική διδασκαλία. Για να υποστηρίξουμε τη θέση αυτή οφείλουμε να απαντήσουμε σε δυο ερωτήματα:

1.      Εάν τα κόμικς είναι εκπαιδευτικά εργαλεία για τη χρήση τους στην εκπαιδευτική διαδικασία;

2.      Πως μπορούν να αξιοποιηθούν τα κόμικς και ποιος ο ρόλος του διδάσκοντα χρησιμοποιώντας το συγκεκριμένο εποπτικό μέσο;

Τι είναι τα κόμικς;

Η λέξη «κόμικς» ετυμολογικά προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «κωμικός». Είναι στην ουσία αντιδάνειο του επιθέτου «κωμικός», θέλοντας  φυσικά να αποδώσει τον κωμικό και αστείο χαρακτήρα των κόμικς (Μπαμπινιώτης, 2009). Αργότερα βέβαια ο όρος αυτός θα συμπεριλάβει κι άλλα θεματικά είδη, ακόμα και δραματικά, όπως περιπέτειες υπερηρώων κ.α. Για να προβούμε στην περαιτέρω διερεύνηση του θέματος καλό είναι να αποσαφηνίσουμε πρώτα  την έννοια της λέξης. Έχουν δοθεί αρκετοί ορισμοί για την έννοια της λέξης. Οποιοσδήποτε ευθύς εξαρχής θα μπορούσε να μας περιγράψει αυτό το λογοτεχνικό είδος λέγοντας ότι το κόμικς είναι ένα είδος που συνδυάζει ζωγραφισμένη ή τυπωμένη εικόνα με λόγο. Οι Βασιλακοπούλου κ.α. (2009) κάνουν αναφορά στον ορισμό που έδωσε ο McCloud για τα κόμικς ότι είναι «γραφικά ή άλλες εικόνες σε αντιπαραβολή με μια προμελετημένη σειρά με σκοπό να μεταφέρουν πληροφορίες και να παράξουν μια αισθητική ανταπόκριση στον παρατηρητή». Ένας πληρέστερος όρος είναι κι αυτός του Πέτρου Μαρτινίδη ότι κόμικς είναι «η τέχνη της αφήγησης ιστορίας με διαδοχή σχεδιασμένων εικόνων στην τυπογραφική επιφάνεια» (Θωμά Αθ. Αγραφιώτη, 2005).

Επιπρόσθετα, ο Μαρτινίδης προτείνει και τον όρο «εικονογραφηγήματα» για να αποδοθεί στα ελληνικά η λέξη «κόμικς», προσδιορίζοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την υβριδική μορφή των κόμικς και αποδεσμεύοντας τα από την έννοια του καθαυτό χιουμοριστικού στοιχείου.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι για να θεωρηθεί ένα αφηγηματικό είδος με εικόνα και λόγο ως κόμικς πρέπει να αφηγείται μια ιστορία που βασίζεται κυρίως σε διαδοχικές εικόνες (ατελής αναπαράσταση κίνησης) και ακολουθεί μια αφηγηματική πορεία σε συνδυασμό με τον γραπτό λόγο. Με άλλα λόγια, τα εικονογραφηγήματα είναι υβρίδια του κινηματογράφου, της λογοτεχνίας, της ζωγραφικής κ.α  (Ε. Μουλά και Χ. Κοσεγιάν, 2010) και αυτό τα καθιστά ως 9^η Τέχνη. Η Π. Κουνενάκη (Θωμά Αθ. Αγραφιώτη, 2005) γράφει σχετικά:

«Τέχνη ανήσυχη, τα κόμικς θεωρούνται ως η ένατη των καλών τεχνών, η πιο πρόσφατη και εντυπωσιακή, γέννημα-θρέμμα του 20^ου αιώνα».

Η παγκόσμια ιστορία των κόμικς στην εκπαίδευση (θετικές και αρνητικές ενστάσεις)

Το 1933 δύο υπάλληλοι της εταιρείας Easter Color Printing Company δημιούργησαν ένα βιβλίο κόμικς συλλέγοντας ‘comics strip’ από δημοφιλείς εφημερίδες (Wright, 2001). Μέσα σε μια δεκαετία θα εμφανιστούν οι περισσότεροι πρωταγωνιστές των κόμικς, δημιουργώντας μια βιομηχανία πολλών δολαρίων. Δεδομένου ότι η μορφή αυτού του λογοτεχνικού είδους είναι ιδιαίτερα προσιτή στα παιδιά και στους νέους, διενεργήθηκαν πληθώρες μελέτες στις Η.Π.Α που σχετίζονταν με την εκπαιδευτική αξία αυτού καθώς και την αξιοποίηση ή μη στην εκπαίδευση. Η διαμάχη αυτή χώρισε τους εκπαιδευτικούς σε δυο πλευρές: α) σ’ αυτούς που υποστηρίζουν ότι η εκπαιδευτική χρήση των κόμικς είναι σπουδαία, όπως ο Gruenberg ο οποίος θεωρούσε ότι όλα τα μαθήματα μπορούν να διδαχθούν με αυτό το μέσο και β) σ’ αυτούς που πίστεψαν ότι το ανάγνωσμα αυτό παρεμποδίζει την κατανόηση της ανάγνωσης, προκαλεί καταπόνηση των ματιών κ.α., όπως ο Lucile Rosencrans. H πιο σημαντική αρνητική τοποθέτηση για τα εικονογραφηγήματα εκφράστηκε από τον ψυχίατρο Frederic Wertham το 1940 στο έργο του   «The Seduction of the Innocent»  ο οποίος διατύπωσε τη θέση ότι τα κόμικς διαβρώνουν την παιδική ψυχή (Wright, 2001).  Σ’ αυτό του το έργο κατηγόρησε τα κόμικς ότι προωθούν την βία, την ρατσιστική συμπεριφορά, την ομοφυλοφιλία κ.α. και μέσω διαλέξεων και άρθρων του ζήτησε κυβερνητική ρύθμιση. Έτσι, την δεκαετία του ’50 συστάθηκε ειδικός κώδικας, ο οποίος όριζε τις προϋποθέσεις έκδοσης τους. Αυτή η δριμύτατη κριτική «στιγμάτισε» τα κόμικς σε συνδυασμό με το ότι τα κόμικς ανήκουν στο είδος της «λαϊκής λογοτεχνίας», και ότι αυτός ο χαρακτηρισμός επιφέρει ήταν ο λόγος απόρριψης τους από τους εκπαιδευτικούς.

Αργότερα το 1970 μια μερίδα καθηγητών τόλμησε να επαναφέρει τα κόμικς στην Εκπαίδευση (Yang, 2003). Οριστική αλλαγή της αντίληψης του «παραλογοτεχνικού είδους» και των τετριμμένων θεμάτων που αυτό διαπραγματεύεται επήλθε το 1992 με το βιβλίο κόμικς του Art Spiegelman «MAYS». Το MAYS έχει ως θέμα το Ολοκαύτωμα, δηλαδή την οργανωμένη προσπάθεια των Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους και κέρδισε το βραβείο Pulitzer, αποδεικνύοντας περίτρανα ότι στα κόμικς μπορούν να διαπραγματευτούν αξιόλογα θέματα και όχι ανούσια και ευτελή. Σήμερα οι δάσκαλοι σχεδιάζουν νέους τρόπους για την διδασκαλία μέσω των κόμικς, βασιζόμενη στην αυτενέργεια του μαθητή και καθιστώντας τον δημιουργό εικονογραφηγημάτων. Κατά  τους Α. Ευθυμιοπούλου και Β. Μασούρου το 2001 στη Νέα Υόρκη ξεκίνησε ένα πιλοτικό πρόγραμμα «Comic Book Project» σε ορισμένα δημοτικά σχολεία σκοπεύοντας στην ενθάρρυνση των μαθητών να γίνουν οι ίδιοι δημιουργοί κόμικς, ανάλογη κίνηση διενεργείται και σήμερα στην Ελλάδα από το Πανεπιστήμιο Πειραιά του με την χρήση του λογισμικού «Cosy ComicStripCreator» για την δημιουργία ψηφιακών κόμικς.

Πάραυτα, στην ελληνική πραγματικότητα οι δάσκαλοι και οι καθηγητές ελάχιστα αξιοποιούν αυτά τα μέσα.

Τα πλεονεκτήματα της χρήσης των κόμικς στην εκπαίδευση

Η αλληλεπίδραση της εικόνας και της γλώσσας των εικονογραφηγημάτων αναπτύσσουν την φαντασία και τις λειτουργίες της σκέψης. Η Ε. Μουλά και Χ. Κοσεγιάν (2010) αναφέρουν ότι ένα παιδί μπορεί πρώτα να ερμηνεύσει μια εικόνα και μετά να περάσει στη φάση της ανάγνωσης: «Ονειρευόμαστε με εικόνες, κλείνοντας απλά τα μάτια μας…». Οι οπτικές απεικονίσεις λοιπόν μπορούν να διαβαστούν από όλους ανεξάρτητα από την γλώσσα τους. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι απεικονίσεις στα σπήλαια, στα αγγεία και στους ναούς παρουσιάζουν μια διαδοχική αφήγηση, με σκοπό να μεταδώσει το μήνυμα τις σε οποιονδήποτε. Η εικόνα λοιπόν προβάλλει ένα τεράστιο κόσμο νοημάτων. Όπως αναφέραμε στην εισαγωγή, η σύγχρονη εποχή κυριαρχείται από πληθώρα εικόνων με ποικίλα νοήματα, έτσι ώστε να καθίσταται απαραίτητος ένας στοιχειώδης εγγραμματισμός των μαθητών για μια ερμηνεία και κριτική προσέγγιση των εικόνων (Ε. Μουλά και Χ. Κοσεγιάν, 2010). Για να μη γίνει λοιπόν ο μαθητής παθητικός δέκτης των σημαινόμενων που υποσυνείδητα προβάλλει μια εικόνα οφείλουμε να τον εξοικειώσουμε αλλά και να τον καταστήσουμε δριμύ παρατηρητή της μεν εικόνας  και των δε ανθρώπινων συμπεριφορών που αυτή υποδηλώνει. Αξιόλογο εργαλείο για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης του μαθητή θα μπορούσε να είναι και το  κόμικς του Art Spiegelman «MAUS». Ένα ιστορικό, πολιτικό και βαθειά αντιρατσιστικό κόμικς που αφηγείται την ζωή του Βλάντεκ (πατέρα του Spiegelman), τις κακουχίες και τα βασανιστήρια το 1943 την χρονιά του Ολοκαυτώματος. Οι ήρωες έχουν μορφή ζώων –για παράδειγμα, οι Ναζί είναι γάτες, οι Πολωνοί γουρούνια και οι Εβραίοι ποντίκια- αναδεικνύοντας τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που υπήρχαν (Χατζημαργαρίτη, 2013). Μελετώντας ένα εικονογραφήγημα με ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις ο μαθητής αναγνωρίζει και κατανοεί τις παράλογες αντιλήψεις που διαιωνίζονται για διάφορες κοινωνικές ομάδες και φυλές, δυναμώνει την κριτική του ικανότητα και τον ευαισθητοποιεί γι αυτά τα φαινόμενα.

Ένα ακόμη πλεονέκτημα των κόμικς είναι ότι ενεργοποιούν τους μαθητές, καθώς η εικόνα αποτελεί ένα ελκυστικό και γοητευτικό θέλγητρο. Έτσι επιτυγχάνεται και η συμμετοχή των πιο ‘απρόθυμων’ μαθητών στην τάξη, όταν οι νέοι έρχονται σε επαφή με αυτό που συχνά επιλέγουν να διαβάζουν στο σπίτι.   Ακόμα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν διαμεσολαβητικά για να κατανοηθούν δυσκολότερες έννοιες, όπως αυτές των Θετικών Επιστημών (Yang, 2003). Κατά τον Yang (2003), τα κόμικς παρέχουν γνώσεις εύκολα προσπελάσιμες και μόνιμες, αφού συνδυάζουν την εικόνα και τον γραπτό λόγο, την γνώση με την ψυχαγωγία. Οι Timothy Morison, Gregory Bryan και George Chilcoat (2002) προτείνουν ότι:

«..η εισαγωγή των κόμικς στο αναλυτικό πρόγραμμα μπορεί να γεφυρώσει την απόσταση ανάμεσα στο σχολείο και την πραγματικότητα».

Είναι αλήθεια ότι οι μαθητές παραπονιούνται για τις γνώσεις που αποκομίζουν σε μαθήματα όπως τα Αρχαία Ελληνικά, η Λογοτεχνία και η Χημεία κ.α. κατά πόσο δηλαδή αυτές οι γνώσεις θα τους χρειαστούν αργότερα, με τα κόμικς γεφυρώνεται το χάσμα αυτό, αφού ο μαθητής καλείται να συμμετάσχει στην κατάκτηση της γνώσης.

 Πρόσθετα, αρκετοί ερευνητές αναφέρουν  και τα «ευεργετικά αποτελέσματα» που έχει η χρήση εικονογραφηγημάτων ιδιαίτερα για τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και δυσλεξία {Sones, 1944 (όπως παρατίθεται από τον Yang, 2003)}. Είναι γνωστό ότι ένα δυσλεξικό παιδί παρουσιάζει αδυναμίες στους τομείς της επεξεργασίας των πληροφοριών και κυρίως στην βραχύχρονη μνήμη.  Το εικονογραφήγημα λειτουργεί επικουρικά, αφού ο μαθητής δεν κουράζεται με ένα συνεχή λόγο όπως στο κείμενο και η εικόνα των βοηθάει να κρατήσει σχηματικά στην μνήμη του την γνώση. Τέλος, κυκλοφορούν αρκετά λογισμικά που δίνουν την δυνατότητα στο μαθητή να δημιουργήσει μόνος του κόμικς προωθώντας την φαντασία του και αναπτύσσοντας τις δεξιότητες της έρευνας {Sturm, 2002 (όπως παρατίθεται από τον Yang, 2003)}.

Αξιοποίηση των κόμικς στην εκπαίδευση και διδακτικές προτάσεις

Τα κόμικς, όπως προαναφέραμε είναι ένα μέσο επικοινωνίας, το οποίο μαγνητίζει και γοητεύει τους νέους γι αυτό αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο αξιοποιήσιμο στην διδακτική πράξη. Εντούτοις, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σ’ όλα τα μαθήματα και για όλες τις σχολικές βαθμίδες. Είναι δύσκολο βέβαια να αναφερθούμε σ’ όλα τα κόμικς που κυκλοφορούν και να αναπτύξουμε όλους τους τρόπους αξιοποίησης στους στην εκπαίδευση, οπότε θα αναφερθούμε σε ορισμένα από αυτά.

Μια προτεινόμενη διδακτική πράξη, στην οποία η θεματολογία των κόμικς συμβαδίζει με το αναλυτικό πρόγραμμα και την ύλη των μαθημάτων, υφίσταται με το κωμικογράφημα του Χ. Δάλκου και του Ν. Κατσέλη (1994) «Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής σε κωμικογράφημα». Στο παρόν εγχειρίδιο γίνεται η εκμάθηση βασικών συντακτικών κανόνων της αρχαίας ελληνικής με τη βοήθεια εικονογραφηγημάτων. Με την εισαγωγή των κόμικς στην διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών βλέπουμε το «ζωντάνεμα» μιας νεκρής γλώσσας και γίνεται πιο ευχάριστη η διδασκαλία των γραμματικοσυνατκτικών φαινομένων που δυσκολεύουν τα παιδιά.

Ένας άλλος τρόπος χρήσης των κόμικς στην εκπαίδευση είναι στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας με το κόμικς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «Εγώ ρατσιστής;» στο οποίο παρουσιάζονται ιστορίες που θίγουν το φαινόμενο του ρατσισμού σ’ όλες τις εκφάνσεις του. Εδώ το παρόν κωμικογράφημα μπορεί να αξιοποιηθεί για να κατανοήσει ο μαθητής όλες τις μορφές και τις εκδηλώσεις του ρατσισμού, ακόμα και αυτές που έχουν υιοθετηθεί άκριτα και εκδηλώνονται καθημερινά στην συμπεριφορά μας. Σκιαγραφώντας την συμπεριφορά και τις αντιδράσεις των ηρώων του κόμικς γίνεται ο μαθητής ένας «μικρός ψυχολόγος» όπου παρατηρεί τους ήρωες του ταυτίζεται μ’ αυτούς και στη συνέχεια με τις κατάλληλες ερωτήσεις του εκπαιδευτικού είναι σε θέση να εξηγήσει τον ρατσισμό, τα αίτια που τον προκαλούν και να προτείνει τρόπους αντιμετώπισης. Στο συγκεκριμένο εγχειρίδιο το κόμικς χρησιμοποιείται για την νοηματική επεξεργασία και την κατανόηση διαφόρων μηνυμάτων και της αντικειμενικής ανάλυσης αυτών.

Ακόμη, η Μουλά και Κοσεγιάν (2010) προτείνουν την διδασκαλία της θεωρίας της αφήγησης με την χρήση των «Κλασικών Εικονογραφηγημάτων». Έτσι, ο μαθητής  του Γυμνασίου καλείται να προσδιορίσει τον αφηγητή, τους ήρωες,  τον τόπο, τον χρόνο, το πρόβλημα κ.α., άρα μαθαίνει τα βασικά στοιχεία της αφήγησης.

Τέλος, οι Ε. Λάμπρου και Κ. Μάλαμας (2013) παρουσιάζουν την δημιουργία ψηφιακών κόμικς από τους μαθητές επιτυγχάνοντας την αισθητική καλλιέργεια των μαθητών, αναπτύσσοντας την φαντασία, την δημιουργικότητα, συνιστώντας μια ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή.

Ο ρόλος του διδάσκοντα

Σε κάθε περίπτωση, ο διδάσκοντας και ο διδασκόμενος-αναγνώστης παίζουν σημαντικό ρόλο για την ερμηνεία των νοημάτων των εικονογραφηγημάτων. μην ξεχνάμε ότι τα κόμικς ανήκουν στα εποπτικά μέσα και χρησιμεύουν ως εργαλεία για τον εκπαιδευτικό. Αυτό σημαίνει ότι δεν παραγκωνίζετε ο διδάσκοντας και τα βασικά εγχειρίδια. Αλλά η πρωτοβουλία  να εισάγονται τα κόμικς στην εκπαίδευση είναι για να βοηθήσουν τον μαθητή και να επιτευχθούν οι στόχοι της διδασκαλίας. Εντούτοις, χρειάζεται μια προετοιμασία των μαθητών από τον διδάσκοντα και η καθοδήγηση του για την διεξαγωγή των κατάλληλων συμπερασμάτων και η αποφυγή της παρερμηνείας τους. Ο Θ. Αγραφιώτης (2005) γράφει ακολούθως:

…οι εικόνες προσφέρονται για ουσιαστική αξιοποίηση, μόνο όταν χρησιμοποιούνται με προσεκτικό, και όχι τυχαίο, τρόπο. Ο δάσκαλος οφείλει να μάθει στους μαθητές το πώς μπορούν να βγάζουν ορθά συμπεράσματα από την παρατήρηση των εικόνων. Με άλλα λόγια ο δάσκαλος δεν πρέπει να παρέχει στους μαθητές έτοιμο το πληροφοριακό υλικό των εικόνων, αλλά πρέπει να τους βοηθάει, ώστε να εξάγουν από μόνοι τους διάφορες ερμηνείες. Η καθοδήγηση αυτή πρέπει να γίνεται με συστηματικό και προσεκτικό τρόπο και ειδικότερα, να ξεκινάει με την απλή περιγραφεί των εικόνων και να συνεχίζεται με τη λεπτομερέστερη προσέγγιση του εποπτικού υλικού…(σ.123).

Βιβλιογραφικές αναφορές

Στα ελληνικά

Μπαμπινιώτης Γ. (Αθήνα, 2009). Ετυμολογικό Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας (ιστορία των λέξεων). Εκδόσεις: Κέντρο Λεξικολογίας.

Μουλά Ε. και Κοσεγιάν Χ. (Αθήνα, 2010). Η αξιοποίηση των κόμικς στην εκπαίδευση. Εκδόσεις: Κριτική ΑΕ.

Αγραφιώτη Θωμά Αθ. (Αθήνα, 2005). Τα «κόμικς» ως μέσο αγωγής των παιδιών. Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε.

Δανασσάκης-Αφεντάκης Αντ. (Αθήνα 2002). Η εξέλιξη της παιδαγωγικής και διδακτικής σκέψης (17^ος -20^ος αι.). Εκδόσεις: Γ. Γκέλμπεσης.

Δάλκος Χ. και Κατσέλης Ν. (Αθήνα 1994). Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής σε κωμικογραφήματα. Εκδόσεις: Δίαυλος.

Ευθυμιόπουλος και Μασούρου (2009). Παιδαγωγική αξιοποίηση ψηφιακών μέσων κόμικ στην πρωτοβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση, στο 1^ο Εκπαιδευτικό Συνέδριο «Ένταξη και Χρήση των ΤΠΕ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία» διαθέσιμο στο http://www.etpe.gr

Βασιλακοπούλου, Αλτάνης, Μπολουδάκης, Γεωργιακάκης, Ρετάλης (2009). Αξιοποίηση υπερμεσικών εκπαιδευτικών κόμικς στην τάξη πιλοτικό εργαστήριο χρήσης εκαπιδευτικών ψηφιακών κόμικς σε μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με θέμα την ισότητα των δυο φύλων. 1^ο Εκπαιδευτικό Συνέδριο «Ένταξη και Χρήση των ΤΠΕ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία» διαθέσιμο στο http://www.etpe.gr

Λάμπρου και Μάλαμας (2013). Αξιοποίηση ψηφιακών κόμικς στην εκπαιδευτική διαδικασία. 7^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Καθηγητών Πληροφορικής Θεσσαλονίκης. http://www.etpe.gr

Χατζημαργαρίτη Ειρήνη (2013). Αφιέρωμα στον Art Spiegelman, δημιουργό του εικονογραφημένου βιβλίου Maus. www.artic.gr

Στα αγγλικά

Yang G. (2003). Comics in Education . History of Comics in Education. www.geneyang.com

Yang G. (2003). Comics in Education. Strengths of Comics in Education. www.geneyang.com